Η Βελούδινη Επανάσταση: Η ημέρα που άλλαξε την Τσεχοσλοβακία

Κάποιος που περπατά στο κέντρο της Πράγας, στη γωνία των οδών Αλμπέρτοφ και Στουντνίτσκοβα, θα συναντήσει μια πινακίδα στον τοίχο της Σχολής Φυσικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Καρόλου: «Πότε, αν όχι τώρα; Ποιος, αν όχι εμείς;». Από εκεί, στις 17 Νοεμβρίου 1989, ξεκίνησε η Βελούδινη Επανάσταση – μια ειρηνική εξέγερση που σήμανε την αρχή του τέλους για το παλιό κομμουνιστικό καθεστώς της Τσεχοσλοβακίας. Όλα όσα είχαν καταπνιγεί κατά την Ανοιξη της Πράγας το 1968, επανήλθαν δυναμικά στην επιφάνεια. Λίγες εβδομάδες αργότερα, 40 χρόνια καταπίεσης και έλλειψης ελευθερίας κάτω από τη βαριά σκιά της Μόσχας, έγιναν πλέον μέρος της σκληρής Ιστορίας που καθόρισε την Ευρώπη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η απάντηση στο ερώτημα που βρισκόταν στον τοίχο ήταν σαφής: «Τώρα, εμείς. Είμαστε αυτοί που δεν θα αφήσουμε αυτή την ευκαιρία να χαθεί». Το 1989 ήταν, με κάποιο τρόπο, το έτος των θαυμάτων του 20ού αιώνα. Με την ολοκλήρωση του Ψυχρού Πολέμου, ένας αέρας αλλαγής φύσηξε στα ανατολικά της Ευρώπης. Στις 9 Νοεμβρίου, το Τείχος του Βερολίνου κατέρρευσε, θάβοντας το φάντασμα του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ προσπαθούσε, χωρίς επιτυχία, να μεταρρυθμίσει τις σκουριασμένες δομές της Σοβιετικής Ένωσης. Τον Μάιο, η Ουγγαρία άνοιξε τα σύνορά της με την Ανατολική Γερμανία – ουσιαστικά άνοιξε την πόρτα της ελευθερίας σε χιλιάδες ανθρώπους που ήταν παγιδευμένοι στην κληρονομιά του σταλινισμού. Η Μόσχα δεν παρενέβη, όπως συνήθιζε μέχρι τότε. Στην Πράγα, το κίνημα της αντιπολίτευσης, υποστηριζόμενο από χιλιάδες φοιτητές, είχε αποκωδικοποιήσει τα σημάδια των καιρών και αναζητούσε την πιο κατάλληλη στιγμή για δράση. Αυτή δεν ήταν άλλη από την 17η Νοεμβρίου. Διότι οι κομμουνιστικές αρχές, σχεδόν πλήρως απονομιμοποιημένες, δεν θα μπορούσαν να απαγορεύσουν μια μαζική διαδήλωση εκείνη την ημέρα. Με τραγική ειρωνεία, ακριβώς 50 χρόνια πριν, στην ίδια πόλη, οι Ναζί είχαν καταστείλει μια μεγάλη φοιτητική εξέγερση, στέλνοντας κάποιους από τους συμμετέχοντες σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Έτσι, η κινητοποίηση των αντικομμουνιστών μετατράπηκε σε κίνημα – τα πρώτα βήματα για την ανατροπή είχαν ήδη γίνει. Η Βελούδινη Επανάσταση προχώρησε, με ηγέτη τον Βάτσλαβ Χάβελ, έναν σημαντικό θεατρικό συγγραφέα που είχε συμμετάσχει στην Ανοιξη της Πράγας και φυλακίστηκε, ενώ του απαγορεύθηκε η έξοδος από τη χώρα. Ήταν ήδη σύμβολο του αγώνα, με εξαιρετική ρητορική ικανότητα και φυσική έμπνευση, ένας άνθρωπος που υπερέβαινε το πολιτικό πλαίσιο της εποχής του. Λίγους μήνες αργότερα, θα ορκιζόταν πρόεδρος της Τσεχοσλοβακίας, ενώ τον Ιούνιο του 1990 διεξήχθησαν οι πρώτες ελεύθερες εκλογές μετά από δεκαετίες. Η 17η Νοεμβρίου είναι εθνική επέτειος στην Τσεχία, γνωστή ως «η ημέρα του αγώνα για την ελευθερία και τη δημοκρατία». Ο Ιβο Σίλχαβι, πρέσβης της Τσεχίας στην Ελλάδα και συνεργάτης του Χάβελ, σημειώνει ότι «ο Χάβελ ήταν ένας μεγάλος οραματιστής, με την ικανότητα να ακούει τους άλλους και να δημιουργεί εμπνευσμένη ατμόσφαιρα γύρω του». Ο Χάβελ είχε καταφέρει, πολλά χρόνια πριν το 1989, να δημιουργήσει μια σημαντική κληρονομιά μέσω της δουλειάς και της προσωπικής του εμπειρίας. Μετά την επικράτηση των κομμουνιστών το 1948, οι γονείς του έχασαν την περιουσία τους, και ο ίδιος καταπιάστηκε με την συγγραφή θεατρικών έργων που αποτύπωναν τον γραφειοκρατικό παραλογισμό του σοσιαλιστικού καθεστώτος. Μετά την Ανοιξη της Πράγας, υπήρξε θύμα λογοκρισίας και περιθωριοποίησης. Ο Χάβελ περιέγραψε με σαφήνεια τον σοβιετικό ολοκληρωτισμό και την ανατροπή του από τη Βελούδινη Επανάσταση: «Το ρολόι της Ιστορίας σταμάτησε στη μισή Ευρώπη. Τώρα άρχισε να λειτουργεί ξανά». Όταν η Βελούδινη Επανάσταση έβγαλε στους δρόμους περίπου 1 εκατομμύριο διαδηλωτές, ο Χάβελ ζήτησε, πλάι στον ήρωα της Ανοιξης της Πράγας, Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ, την παραίτηση της κομμουνιστικής κυβέρνησης. Και αυτό συνέβη. Για τους σύγχρονους Τσέχους, ο Χάβελ είναι σύμβολο ελευθερίας, ισότητας και ανθρώπινων δικαιωμάτων. Ο Σίλχαβι επισημαίνει ότι το μήνυμα του Χάβελ, «η αλήθεια και η αγάπη πρέπει να υπερισχύουν του ψέματος και του μίσους», παραμένει επίκαιρο. Σήμερα, η δημοκρατία έχει γίνει για πολλούς ένας τυπικός τρόπος ζωής, με τις δυνάμεις και τις αδυναμίες της. Ο Σίλχαβι τονίζει ότι η ελευθερία που απολαμβάνουμε δεν είναι δεδομένη και ότι πρέπει να θυμόμαστε πόσο δύσκολα αποκτήθηκε η δημοκρατία και πόσο εύκολο είναι να τη χάσουμε.